Ses [Konu Anlatım]

Kayıt tarihi : 16/12/10

Ses: İnsanlar duygu ve düşüncelerini dil aracılığıyla
aktarırlar. Dil sözcüklerden oluşur. Sözcükler seslerdenoluşan anlamlı
bütünlerdir.

Ses, dilin söylenen ve duyulan en küçük parçasıdır. Harfler, sesleri yazıda gösteren işaretlerdir.

Dilimizde sesler ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ayrılır.

Ünlüler
(Sesliler): Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çikan seslere
ünlü denir. Dilimizde sekiz ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Ünlü harflerin her birinin üç özelliği vardır.

Aşağıdaki tabloda ünlüler bu özelliklerine göre gruplandırılmıştır:

Düz

Yuvarlak

GENİŞ DAR GENİŞ DAR
KALIN a ı o u
İNCE e i ö ü
Büyük Ünlü Uyumu

Bu
uyuma kalınlık-incelik uyumu da denir. Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın
bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın;
ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince
olur.

çalışmak, okullarımız,etkisiz, öğrenciler...

Yukarıdaki örneklerde sözcükler, kalınlık-incelik bakımından uyumlu olduklarından büyük ünlü uyumuna uymaktadır.

Örnek Soru - 1

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi büyük ünlü uyumuna uymaz?

A) sınırlı
B) görgülü
C) bakımsız
D) meraklı

Yanıt: D

Örnek Soru -2

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde büyük sesli uyumu aranır? (1991-KLJ)

A) Kütüphane B) Söz
C) Öğrenci D) Televizyon

Yanıt: C

Aşağıdaki ekler tek biçimli olduğu için büyük ünlü uyumuna uymaz:

-yor ==>geliyor
-ken==> koşarken
-leyin==> akşamleyin
-(ı)mtırak==> ekşimtırak
-ki==> bununki
-daş==> meslektaş

Küçük Ünlü Uyumu

Bu uyuma düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir. Küçük ünlü uyumunda iki kural vardır:

a. Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa onu takip eden hecelerde düz ünlüler bulunur:

kitaplık, erdemli...

b. Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bu heceyi izleyen ilk hecede düz-geniş
ünlü (a, e) veya dar-yuvarlak ünlü (u, ü) bulunur:

okumaktan, örnekler, umutlar...

Uyarı:
Küçük ünlü uyumunda hece takibi vardır. Yani birinci heceyle ikinci,
ikinci heceyle de üçüncü hecenin uyumlu olması gerekir:

gözlerimiz, gördükleri, öğrenci...

Ünlü uyumlarının aranmadığı sözcükler:

Tek heceli sözcük: ev, sert, ilk...
Birleşik sözcükler: birkaç, Karagöz, ilkokul...
Yabancı sözcükler: medya, kaset, şeffaf...
Örnek Soru -3

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük küçük ünlü uyumuna uymamaktadır?

A) Soğanı iyice kavur.
B) Dergileri rafa diziver.
C) Artık bu masal kabak tadı verdi.
D) Gölün suyu çekildi.

Yanıt: A

Ünsüzler (Sessizler)

Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.

Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak ünsüzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, I, m, n, r, v, y, z.

Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert ünsüzler adı verilir: ç, f, h, k, p, s, ş, t.

Türkçede Hece Çeşitleri

Bir solukta çıkarılan ses ya da ses birliğine hece denir.

Hece
sayısını ünlüler belirler. Bir sözcükte kaç tane ünlü varsa o kadar
hece vardır. Örneğin, "bek-let-ti" sözcüğünde üç ünlü bulunduğundan bu
sözcük üç hecelidir.

Dilimizde altı çeşit hece vardır:

1. Bir ünlüden oluşan heceler: o, a
2. Bir ünsüz, bir ünlüden oluşan heceler: su, bu, ne...
3. Bir ünlü, bir ünsüzden oluşan heceler: ev, at, ol, es...
4. Bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler: üst, art, ilk...
5. Bir ünsüz, bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan heceler: bak, yer, yat...
6. Bir ünsüz, bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler: Türk, dert, kırk...